Rzeszów:
W pobliżu rynku rzeszowskiego znajdują się dwie Synagogi.
DSC00344.JPG
Pierwsza tuż przy rynku opodal Teatru Maska i Muzeum Dobranocek (ul. Bożnicza 4).
DSC05312.JPG
Wikipedia podaje, że jest to najstarsza synagoga w województwie podkarpackim.
Wybudowana w 1610 roku w stylu renesansowym z charakterystyczną basztą. Kilkakrotni płonęła, ostatni pożar wywołali okupanci w 1944 roku. Po wojnie synagoga niszczała. Było kilka prób odratowania zabytku lecz wszystkie kończyły się faktycznie fiaskiem. Dopiero w 1953 r. rozpoczęto prace remontowe, lecz niestety podczas remontów usunięto pozostałe polichromie. Obecnie znajduje się tam Archiwum Państwowe i niestety jest całkowity zakaz zwiedzania.
DSC05313.JPG
Tuż koło synagogi znajdowały się dwa cmentarze, niestety Niemcy zdewastowali obiekty a macewy posłużyły jako utwardzenie pod budowę nowych dróg. Na starym cmentarzu dziś znajduje się parking (teren pomiędzy Starą Synagogą a Nowomiejską).
DSC00347.JPG
Na terenie drugiego znajduje się dziś park (Plac Ofiar Grtta). Miejsce dawnego kirkutu jest upamiętnione głazem, na którym znajduje się granitowa tablica z napisem w języku hebrajskim i polskim: „W tym miejscu znajduje się XVII-wieczny cmentarz żydowski zniszczony w czasie drugiej wojny światowej przez hitlerowskiego okupanta. W lecie 1942 roku gromadzono tutaj Żydów przed wywiezieniem do obozów zagłady”.
Druga synagoga znajduje się dosłownie parę metrów od Starej i nazywana jest
Nowomiejską.
DSC00346.JPG
Zgodę na budowę nowej synagogi rzeszowscy Żydzi uzyskali od Hieronima Andrzeja Lubomirskiego już w 1686 r., jednak budynek został faktycznie wzniesiony dopiero w latach 1705–1712. Autorem projektu i budowniczym synagogi był włoski architekt Jan Chrzciciel Belotti. Jest to okazały, orientowany budynek w stylu renesansowo-barokowym, mający pierwotnie charakter obronny, został wzniesiony na rzucie prostokąta.
DSC00348.JPG
W 1939 r. stacjonujący w mieście Niemcy wykorzystywali synagogę jako stajnie, później zaś jako magazyn. W 1944 r. synagoga została podpalona, w wyniku czego zawaliły się sklepienia, popękały ściany i uległy zniszczeniu elementy łączące attyki. Po wyzwoleniu synagoga znajdowała się w stanie katastrofy budowlanej i groziła zawaleniem. Miała zostać wyburzona jednak na wniosek Kongregacji Wyznania Mojżeszowego odbudowano budynek. Dziś mieści się w niej Biuro Wystaw Artystycznych.
W Rzeszowie znajdował się także jeszcze jeden kirkut, dziś przy ul. Rejtana i ogólnie nazywany był Nowym Cmentarzem. Został założony w 1849 r. i działał do końca okupacji. Cmentarz został niemal doszczętnie zdewastowany podczas okupacji. Część pochodzących z niego nagrobków została użyta do umacniania brzegów rzeki, a także do wybrukowania ulic Asnyka, Szopena w Rzeszowie oraz rynku w Tyczynie.
DSC05414.JPG
Ostatni pogrzeb odbył się tu w 1944 r. Na terenie kirkutu zachowało się 754 macew, w większości wyłamanych (leżących). Wśród nich – m.in. płyta nagrobna rabina Rzeszowa Aarona Lewina. Najstarszy zachowany nagrobek pochodzi z 1851 r. Na cmentarzu znajdują się także trzy odbudowane ohele. W pierwszym pochowano cadyka Cwi Elimelecha Szapiro z Błażowej (zmarły w 1924 r.). Na jego macewie potomni wyryli epitafium o treści: "Spadła korona naszej głowy, ustała radość naszego serca. Korona dobrej sławy. Oto ten, ów starzec święty, nasz Pan, nauczyciel i mistrz, pan, gaon wielki we wszystkich pokojach Prawa, w jawnym i tajnym. Sprawiedliwy, święty, sławny na wszystkich krańcach ziemi. Korona chluby Izraela, światło wygnania, nasz nauczyciel, pan i mistrz Cwi Elimelech (pamięć sprawiedliwego na życie w świecie przyszłym), przewodniczący sądu gminy Błażowa, syn mistrza, gaona, świętego, męża bożego, świętego nad świętymi, nauczyciela, pana Dawida (pamięć sprawiedliwego na życie w świecie przyszłym), przewodniczącego sądu gminy Dynów, syna pana gaona, wielkiego, który rozjaśniał dla Izraela niebiańskie ścieżki w jawnym i w tajnym, Pana nad Panami, diademu Izraela i jego dostojeństwa, sprawiedliwego, świętego, sławnego dziełem swym miłym Księga synów Isachara i pozostałymi dziełami drogimi - pana mistrza Cwi Elimelecha (pamięć sprawiedliwego na życie W świecie przyszłym), przewodniczącego sądu gminy Dynów i wielu miasteczek, Jego Dostojność w gminie Dynów. Zmarł dnia 5 nisan roku 684 w tej gminie Rzeszów, gdy wypełnił mu się sędziwy wiek osiemdziesięciu lat. Nie osłabło jego oko i nie zwiotczał i był przewodniczącym sądu blisko 60 lat, i panem, i przewodnikiem wiernych, którzy chronili się W jego cieniu świętym 50 lat, przez całe życie od śmierci jego ojca (pamięć sprawiedliwego błogosławiona), aż do dnia, gdy owładnęła nim choroba, tak że wzniósł się do nieba. Niech dusza jego związana będzie w węzełku życia. Pamięć sprawiedliwego na życie w świecie przyszłym".
Drugi ohel chroni groby rodziny Lewin, w trzecim, odnowionym w 1988 roku znajduje się nagrobek Abrahama Horowica (1850–1919), potomka Naftalego Cwi z Ropczyc, cadyka w Połańcu i Radomyślu, zmarłego w 1919 roku.
Ciężko go zwiedzić, nie wiem kto ma klucz do bramy. Zresztą niewiele się na tym cmentarzu zachowało ciekawych macew, większość nagrobków jest w języku polskim.
Co najciekawsze Rzeszów miał tyle mieszkańców wyznania mojżeszowego, iż nazywany był jeszcze do okresu przedwojennego Galicyjską Jerozolimą.